درنشست “هوش مصنوعی و تمدن اسلامی” دکتر محمدرضا قاسمی دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه و دکتر بهروز مینایی رئیس دانشکده کامپیوتر دانشگاه علم و صنعت ایران که از کانال پرتال فرهنگی راسخون پخش شد به معرفی زاویه نگاه ورود به موضوع هوش مصنوعی پرداختند، سپس اساتید به بخشی از سوالات دریافتی و ارسالی کاربران و فعالان هوش مصنوعی پاسخ دادند.
محمدرضا قاسمی دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه به عنوان اولین سخنران، توضیحاتی راجع به روند اجرایی و به کارگیری هوش مصنوعی در حوزه علمیه ارائه داده و گفت: «هوش مصنوعی اصلا یک پدیده جدید نیست پدیده‌ای است که ریشه در خلق رایانه دارد به این معنا که هر جا که دیتا وجود داشته هوش به معنایی که امروز مصطلح است هم وجود داشته. یعنی ماشین بتواند کاری را شبیه انسان به صورت خودکار و بدون اشکال یا با کمترین اشکال انجام بدهد وجود داشته؛ علتی که امروز هوش مصنوعی یک مقداری جذاب‌تر شده و موضوعش نقل محافل شده سه حوزه است: حوزه اول؛ حوزه داده‌ها که ما در داده‌های امروز تحولات جدی را شاهدیم. داده‌های ما خیلی حجیم‌تر از گذشته شده است. داده‌ها به سمت ساختار یافتگی در حال حرکت است. این زمینه برای بروز و ظهور یک فناوری مانند هوش مصنوعی کمک جدی‌تری خواهد کرد. حوزه دوم؛ دومین حوزه، عرصه زیرساخت‌های پردازشی است. ما یک زمانی زیر ساختهایمان خیلی ضعیف بود، امروز صحبت از جی پی یو و کلان پردازنده‌هایی است که می توانند کارهایی را که ما در گذشته آنها را خیلی سخت انجام می‌دادیم و با زمان زیادی انجام می‌دادیم، با کیفیت بیشتر، در زمان کمتر و غیر قابل مقایسه با گذشته انجام بدهند.
وی ادامه داد: حوزه‌ی سوم؛ حوزه بعدی زبان‌های برنامه‌نویسی است؛ که به جهت سرمایه انسانی خوبی که امروز در این حوزه به وجود آمده، زبان‌های برنامه‌نویسی متنوعی ایجاد شده و مهم‌تر از زبان برنامه‌نویسی آن سرمایه انسانی است که اقبال نشان داده نسبت به مسئله هوش و سرویس‌های هوشمند. این سه علت باعث شده که موضوع هوش مصنوعی در محافل علمی، فنی، صنعتی، دانشگاهی و حتی حوزوی جدی‌تر دیده شود.»
تلاش حوزه‌های علمیه در استفاده از هوش مصنوعی
قاسمی گفت: «وظیفه مرکز مدیریت حوزه های علمیه این است که کمک کنند این نگاه درست و به موقع و هوشمندانه تبیین بشود، یعنی این موضوع به همه جهات و ابعادش خوب شناسانده بشود. یعنی چه؟ یعنی مبلغ ما هوش را بشناسد، محقق ما هوش را بشناسد، مدرس ما هوش را بشناسد، طلبه در حال تحصیل ما هوش را بشناسد، یعنی همه عرصه های کاربردی را خودش تحلیل کند و میتواند بگوید روش هایی که از گذشته وجود داشته و در قابلیت‌های هوش مصنوعی امروز است چگونه میتواند تجمیع و به کار گرفته شود تا بهترین روش شناخته شود. پس اولین گام ما شناخت دقیق مسئله است.»آنچه که در حوزه های علمیه تاکنون صورت گرفته این است که ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند متشکل از چند نهاد حاکمیتی مؤثر در مساله راهبری هوش مصنوعی در سطح نظام است که متشکل از ده نهاد شاخص حوزوی که در این مسأله اثرگذارند می باشد و ده استاد ممتاز کشور در این حوزه مشغول طراحی و هماهنگی هستند.
دکتر قاسمی در خصوص مأموریتی که این ستاد عهده دار آن شده است گفت: «مأموریت اول ما توسط آیت الله اعرافی مدیر حوزه های علمیه، تجهیز حوزه به هوش مصنوعی با الگوی صحیح و با یک نقشه راه درست و یک مدل هم‌افزا به عنوان یک مجموعه‌ای که بتواند ظرفیت‌های حوزه را با ابزار هوش مصنوعی توسعه بدهد می باشد، که با تحقق هوش مصنوعی در عرصه علوم اسلامی یا فرایندهای حوزه، قلمرو دانش در حوزه علوم اسلامی توسعه پیدا می‌کند. یعنی ما امروز به جاهایی که دسترسی نداریم به دلایل مختلف و به جهت توان پایینمان می توانیم دست پیدا کنیم و در حالی که ماشین هوش مصنوعی توان بیشتری دارد و می تواند آن را در خدمت نظریه‌پردازان ما قرار بدهد و تحول اساسی ایجاد کند.»
وی در ادامه شرح فعالیت های ستاد گفت: «تلاش ستاد این بوده است که بتواند در پنج مأموریت کارش را دنبال کند: ضلع اول و مهم‌ترین ضلع، بعد گفتمان سازی است؛ یعنی اینکه ما بتوانیم ابعاد و جهات و کاربردها و قابلیت‌ها و مزیت‌ها را تبیین بکنیم. یعنی آنچه که صحیح است، آنچه که فکر میکنیم باید به مخاطب برسد به آسانی انتقال پیدا کند و در دسترس مخاطب قرار بگیرد. البته در این عرصه کارهای نشده هم بسیار زیاد است. در سال آینده ان شاءالله “همایش بین‌المللی هوش مصنوعی علوم اسلامی” برگزار خواهد شد با این هدف که آن مقیاسی که تا الان از اندیشه‌های سایر اندیشمندان خارج از کشور، که ما به آنها ارتباطی نداشتیم تاکنون در این حوزه، به این مساله اضافه بشود و حالا کارهایی که احتمالا مشاهده فرمودید در رسانه‌ها و برنامه‌های گفتمانی این ستاد می آید.
قاسمی همچنین گفت: «در عرصه نظریه‌پردازی برای این حوزه‌ها کارهای خوبی صورت گرفته است؛ البته این عرصه خیلی عرصه مظلومی است به این معنا که هنوز به جهت اینکه صاحب‌نظران و متخصصان حوزه علوم انسانی اسلامی به‌طور جامع این فناوری را نشناختند و باید تلاش بشود نسبت به این فضا موضوعاتی و ملزوماتی تبیین شود. در عرصه نظریه‌پردازی هم هنوز آنچه که لازم است را نداریم اما کارهایی در حوزه فلسفه هوش مصنوعی، اخلاق هوش مصنوعی و کارهای مقدماتی صورت گرفته؛ در حد نظام مسایل و در حد کارهای اولیه.»
دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه همچنین گفت: «جهت دیگر کارهای ما بُعد راهبردی بوده که اسناد درون حوزه، اسنادی که نظام به آنها نیاز دارد، مخصوصا بعد از فرمایشات رهبری در حوزه هوش مصنوعی در ۲۶ آبان ۱۴۰۰ که فرمودند: «ما در مسئله هوش مصنوعی عقبیم و باید جز ده کشور برتر دنیا باشیم که امروز نیستیم.» و در ادامه فرمودند: «چون در اداره آینده دنیا مؤثر است.»! این فناوری در اداره آینده دنیا مؤثر است یعنی جهت آن جهت حکمرانی است، جهت آینده‌سازی است و اگر این فناوری با این قابلیت‌ها و چارچوبی که ایشان فرمودند قرار است به‌عنوان یک مسأله حوزوی تلقی بشود، طبیعتا باید در کنش‌های حوزوی به این موضوع توجه بشود.»
دکتر قاسمی در مورد گفتگو برای تصویب قوانین مورد نیاز این فناوری با مجلس شورای اسلامی گفت: «ما در کشور به قانون جامع هوش مصنوعی نیاز داریم که ان شاءالله به فضل الهی دنبال هستیم با فراکسیون هوش مصنوعی و حکمرانی داده‌ها که به همت دوستان مجلس شکل گرفته، قبل از پایان مجلس به این قوانین برسیم و مستحضرید که ما می‌شنویم که در شورای امنیت سازمان ملل به دنبال تأسیس آژانسی برای هوش مصنوعی است. چه کشورهایی شامل این آژانس خواهند شد؟ کشورهای پیشرفته و ما اگر در آن زمینه پیشرفت‌های‌مان را بازگو نکنیم یا در این زمینه قانون جامعی نداشته باشیم، طبیعتا آنچه خواهد شد که در انرژی هسته‌ای اتفاق افتاد پس باید اینجا خودمان یک مواجه فعالانه داشته باشیم.»
وی با شرح کلی حرکت موجود حوزه علمیه در امر هوش مصنوعی و در خصوص حمایت‌های مدیر حوزه‌های علمیه گفت: «اگر نبود حمایت‌های حضرت آیت‌الله اعرافی و مشارکت مجموعه مدیران قدیمی که در نهادهای شاخص حوزه در حال تلاش هستند ما در این زمینه نمی‌توانستیم این حجم از فعالیت‌ها و تحرک را داشته باشیم و امیدواریم در آینده‌ای نه چندان دور بتوانیم صاحب «دکترین هوش مصنوعی» در کشورمان باشیم که محصول نگاه و اندیشه دینی ما باشد و منطبق با الگوی ایرن اسلامی پیشرفت‌مان.»
لزوم استفاده از این تکنولوژی برای توسعه و گسترش تبلیغ دین
در ادامه دکتر بهروز مینایی دبیر علمی همایش بین‌المللی هوش مصنوعی گفت: «باتوجه به فرمایشات مقام معظم رهبری و حتی پیش از در نظر گرفتن این صحبت‌ها، یک حرکتی در حوزه شروع شد برای استفاده از لبه فناوری اطلاعات که همان هوش مصنوعی بود، در پژوهش‌های حوزه و کلا بازنمایی حوزه در فضای سایبر؛ استفاده از هوش در این بازنمایی و ورود حوزه با همه توانش به این جایگاه، عرصه‌های مختلفی را در استفاده از هوش مصنوعی برای متخصصین باز کرده است. شاید بیش از همه عرصه آموزش و تحولی که باید در آموزش صورت بگیرد نسبت به شخصی‌سازی آموزش، فهم تأثیر صحبت‌هایی که استاد در شاگردش می‌کند و موضوع ورود حوزه در فضای بین‌المللی؛ ما در دوران کرونا از فضای آموزش مجازی استفاده می‌کردیم اما مشکلات آموزش فضای مجازی را می‌شد با استفاده از هوش مصنوعی پشت سر بگذاریم.»
مشاور مدیر حوزه‌های علمیه گفت: «خوب است که حوزه علمیه زودتر از این توان برای متحول کردن نحوه آموزش خودش در عرصه بین‌الملل خصوصا در کشورهای همسو و هم راستا در آفریقا در آمریکای جنوبی در کشورهای اکو و… استفاده کند. اگر حوزه بخواهد در بعد بین المللی نقش ایفا کند، باید به این سمت حرکت کند. با آمدن «چت جی پی تی» و ربات های مکالمه‌گر گفتگو برخط باید یک تحول در نحوه پژوهش در دنیا صورت بگیرد از جمله پژوهش‌های دینی و فراهم سازی مواد اولیه پژوهش و اینکه زودتر محقق و پژوهشگر بتوانند آنچه را که در عرصه جهانی راجب یک مفهوم یا یک مسأله وجود دارد پیدا کنند. بعد آن را پخته کنند، کنار هم بگذارند و دسته‌بندی‌های مختلف داشته باشند، توانایی بالایی است. توانایی این ربات‌ها برای ما میتواند راهگشا باشد و شاید استفاده از ابزاری که آقای افروغ مدیر موسسه راسخون گفت راجع به رسانه، خیلی میتواند راهگشا باشد.»
دکتر مینایی با بیان اینکه عرصه سوم شأن تبلیغی حوزه است گفت: «شاید این تاکید که قبل از محرم امسال مقام معظم رهبری بر بحث تبلیغ فرمودند، حجت را تمام کرد. نه اینکه ما منبرهای سنتی و هیأت و… را بگذاریم کنار، باید بسته نفوذ تبلیغ را در خارج از کشور در فضای وب با مخاطب میلیونی و میلیاردی داشته باشیم. در جهت تولید محتوا، محتوای چندرسانه‌ای و محتوای صوت و تصویر و محتوای ترجمه شده آماده به زبان‌های مختلف دیگر؛ در این نوع تبلیغ ما دیگر دغدغه مترجم نداریم، گفتار شما به فارسی میتواند فورا به عربی تبدیل کند. حتما باید از این وسایل استفاده بشود اما در حوزه تولید محتوا نباید وا بدهیم به اینکه حتما هرآنچه که اینها تولید می‌کنند درست است و فضای نسبی‌گرایی که در عموما جی‌پی‌تی‌ها وجود دارد را باید یک محقق و پژوهشگر و یک مبلغ آن را حلاجی کند اما بدون شتاب‌زدگی و با دقت فراوان
وی گفت: «در تولید محتوای تبلیغی هوش‌مصنوعی میتواند دستاوردهای زیادی را به ارمغان بیاورد و فراتر از آن جایگاه‌های مختلف تبلیغی است که با توجه به داده‌های مبلغینی که سال‌های سال در زمان‌ها و مکان‌های مختلف وجود داشته از روش تبلیغ تا نیاز سنجی آن که کدام مبلغ برای کدام ناحیه، با چه نوع نیازی به‌کار گرفته شود. ضمن آنکه برای تربیت مبلغ میتواند به کار بیاید و برای آن ملزوماتی از پیش تعیین شود و با توجه به پیش‌بینی نیازها در مواضع و جایگاه‌ها و مواد تبلیغی، از جایگاهی مثل حج که نهضت تقریبا همگانی جهان اسلام است گرفته تا تبلیغات جزیی که ما در همه عرصه‌های بین‌المللی می‌توانیم داشته باشیم، این نوع تبلیغ با استفاده از هوش مصنوعی میتواند به ما بسیار کمک کند. یعنی هم در آموزش مبلغین خود ما و آموزش ابزارهای تبلیغی هوشمند که میتواند برای طلاب یک نوع سواد هوش مصنوعی باشد.»
دکتر مینایی در ادامه گفت: «این موضوع که غیر از این کنشگری حاکمیتی حوزه و جایگاه‌های متفکرین دینی که جایگاهی است مربوط به حوزه قضاوت، حوزه تقنین و حوزه پایشگری روحانیت نسبت به عرضه دین در جامعه و نفوذ مسایل دینی در جامعه و اینکه ترندهای الگوهایی که الان در شبکه‌های اجتماعی پیام‌رسان‌ها جاری و ساری است و بفهمیم که الان موقع چه حرفی است؟ چگونه باید صحبت کنیم؟ و چگونه تاثیرگذاری کنیم؟ و ضریب نفوذ را افزایش بدهیم؟ میتواند در این زمینه‌ها مؤثر باشد.»
این استاد دانشگاه در جمع بندی سخنان خود گفت: «نگاه تمدنی هوش مصنوعی در بازنمایی حوزه در شکل‌های مختلفش از آموزش و پژوهش و تبلیغ گرفته تا ابزارهای کنشگری در حاکمیت، میتواند بحث‌های توانمندسازی حوزه را در جایگاه‌های مختلف برای مسایل جدید و قدرت جدیدی برای حوزه به وجود بیاورد که واجب است از این ابزارها استفاده بشود. علاوه بر اینها تمام نگاه‌ها و استفاده‌هایی که از هوش مصنوعی می‌شود هم از بعد تبلیغی برای یک مبلغ و مسائلی که برای یک محقق و پژوهشگر و فقیه به وجود میاورد که موضع مسائل فقهی که از این کاربست‌ها ایجاد می‌شود باید پاسخگو باشیم.»
تصویرگری برخی لحظات روز عاشورا با هوش مصنوعی
حجت الاسلام مقداد افروغ مدیر مؤسسه «راسخون» توضیحات راجع به استفاده این مؤسسه از هوش مصنوعی و کارکردهای آن داشت و گفت: «در یک گزارش خیلی کوتاهی اگر بخواهیم پرتال راسخون را خدمت شما معرفی کنیم می‌توانیم به پنجاه و هفت میلیون بازدید از محتواهای سایت در سال اشاره کنیم. با توجه به اتفاقاتی که در یکی دو سال گذشته افتاده است، سعی کردیم از ابزارهایی که وابسته به هوش مصنوعی هستند استفاده کنیم، به خصوص «چت جی پی تی» و همینطور «میدجرنی»، برای محتواهایی که در تولید آنها مصمم هستیم.
وی افزود: یکی از استفاده هایی که خیلی به کمک ما میاید و از آن استفاده میکنیم بخش «مشاوره» است، به خصوص سوالاتی که بیشتر عمومی هستند، که بعد بررسی خودمان فهمیدیم جواب ها عمدتا قانع کننده است، به خصوص در روانشناسی؛ به عنوان مثال، دیگر دوستان ما در این مرکز که در بخش آی تی هستند، بعضا برای بهبود کد نویسی‌ها از این برنامه استفاده می کنند.»
مدیر مؤسسه «راسخون»گفت: در توضیح چگونگی استفاده از ابزار فوق گفت: «بهره گیری از هوش مصنوعی برای تولید مقالات و سامان بخشیدن به اطلاعات قدیمی و به روز کردن آنها و همینطور برای ترجمه منابع به روز خارجی، کمک شایانی کرده به مجموعه ما و نیز در بخش تولید محتوا؛ ولی در تولید محتوای مذهبی به شدت ضعیف است، که در برخی از ترجمه ها و تفسیرهای آیات قرآن یا حتی داستان های قرآنی قابل استناد نیست. متاسفانه از ابزار «میدجرنی» هم استفاده های بسیار زیبا و جالبی شد که دوستان الان در حال نمایش آن هستند، مجموعه راسخون اکانت این ابزار رو خریداری کرده و در اختیار نیروها قرار داده که از آن برای صحنه‌سازی‌های عاشورا استفاده کردیم که البته محدودیت هایی هم دارد. مانند خشونت و… که عملا صحنه‌های تصویر مربوط به قطع کردن دست و موارد اینچنینی را نمی تواند تولید کند. به عنوان مثال تصویری را که ما در روز اول محرم کار کردیم که خداوند به حضرت زکریا فرزندی عنایت کرده، به مشکل بر خورد و کار را با هنر و ظرافت دوستان انجام دادیم.»
مسئول سایت راسخون ادامه داد: «یکی دیگر از محدودیت های هوش این است که آن معنویتی که مدنظر ما است که چهره معصوم نباید دیده بشود را نمی تواند متوجه بشود و رعایت بکند اما همین تصاویری که در حال مشاهده هستید پایه اصلی آن توسط میدجرنی در نظر گرفته شده و البته استفاده‌های دیگری را ما برایش در نظر گرفتیم و در قالب یک تصویر زیبا و درخور به کاربر ارائه دادیم.
وی ادامه داد: یکی از مفاهیمی که برای تولید محتوا بسیار برای هوش مصنوعی در نظر گرفته بودیم تولید محتواهای دینی و مذهبی بودکه در تفسیر و تحلیل آنها کم کاربرد بود. به عنوان مثال تولید تصویر برای بهشت و جهنم و یا مفهوم روح و فکر ما رو با چالش جدی مواجه میکرد. یا مثلا در این تصویری که مشاهده می کنید که ما خواستیم لحظه ای که یک پیراهن کهنه امام حسین علیه السلام نیز به یغما رفت رو طراحی کنیم و می بینید که با چه کیفیتی پیاده شده است و قطعا یک همچین کار فاخری برای تولیدش هزینه های زیادی روی دست یک موسسه بذاره اما با این کیفیت تولید شد و باید گفت که هوش مصنوعی و این ابزار در تولید محتوای دینی، بسیار ضعیف است.»
