می خواهیم در مورد موضوعی صحبت کنیم که حتی ممکن است روند توسعه تکنولوژی بر اساس آن ترسیم شود. و در آینده خواهیم دید که بر اساس هوش مصنوعی تمدن سازی هم صورت پذیرد. لذا اگر ماهیت هوش مصنوعی به خوبی تبیین نشود و فقط به ظهورات آن توجه کنیم و از مبانی و بنیان آن غفلت کنیم، نتیجه ای جز بازی کردن در زمینی که دیگران برای ما تعریف کرده اند، نخواهد داشت. در ۱۵۰ سال گذشته هر وقت که پدیده ای جدید ظهور پیدا کرد ما از ساختار فناورانه آن استفاده کردیم و حاصل آن این شد که شاید در برخی حالات و در برخی زمان ها از نظر فناوری پیشرفت داشته باشیم ولی به هرحال از نظر تمدنی در زمین کسی که این تکنولوژی را تعریف کرده بازی کردیم. یعنی خودمان تولید کننده بازی نبودیم. خودمان گرداننده تمدن نبودیم. اگر بخواهیم در عرصه تمدنی یکی از تعریف کننده های میدان باشیم، باید بتوانیم سیر مبنا تا بنا را به درستی تعریف کنیم اگر نتوانیم این کار را به درستی انجام دهیم، در تمدن سازی آینده نقش فعال نخواهیم داشت و همیشه منفعل خواهیم بود. اما اگر این مسائل را به درستی تعریف نماییم در تمدن نسل آینده نقش فعال خواهیم داشت. لذا باید اول مباحث مبنایی را دقیق بشناسیم و در صورتیکه به درستی شناخته نشده باشد نمی توانیم حرکت خود را شروع کنیم. زمانیکه بخواهیم این مفاهیم را تعریف کنیم، اولین مطلبی که با آن مواجه هستیم موضوع شناسی خواهد بود و باید بر اساس موضوع مسئله خود را شناسایی کنیم.
اگر هوش مصنوعی به خوبی شناسایی و تبیین نشده باشد ما با یک موضوع مبهمی رو به رو هستیم. در تمدن سازی هم از این موضوع مبهم استفاده می شود و در نتیجه دچار چالش شده و همیشه مقلد دیگران خواهیم بود. بنابراین در صورتیکه ادراک صحیحی از هوش مصنوعی ایجاد نشود، مبدعان فناوری‌های هوشمند و هر کسی که در فضای هوش‌مصنوعی فعالیت دارد یک مجموعه مسائلی را بنا می کند و ما نیز بدون توجه به این مبانی تمام توان خود را بر استفاده از تکنولوژی قرار می‌دهیم و در خوش بینانه‌ترین حالت در تولید تکنولوژی از آنان خودکفا می شویم. اما با این فرض در حل سوالات و ابهامات مبنایی موجود در آن فناوری و تکنولوژی جدید هیچ نقشی نخواهیم داشت مثلا این تکنولوژی دارای چه ساختاری است؟ چه چیزی است و از کجا آمده است ؟
هوش مصنوعی در وا قع مرکب از دو واژه هوش و مصنوعی می باشد که باید این واژگان به خوبی تبیین گردد.
تعریف کلاسیک از هوش بیان می کند که هوش یکی از توانایی های ذهنی انسان است که در بردارنده قابلیت های متنوع مثل استدلال ، برنامه ریزی، حل مسئله، تفکر انتزاعی ، یادگیری ، استفاده از زبان وغیره را دارد یعنی هوش توانایی استفاده از مجموعه توانایی های ذهنی انسان است.
بر اساس یکی از تقسیمات مهم در خصوص هوش، می توان هوش را به دو نوع آی‌کیو و ای‌کیو تقسیم نمود. آی‌کیو یا بهره مندی هوشی ، به توانایی حل مسئله در واحد زمان اطلاق می شود. یعنی مثلا زمانیکه مسئله ای را به ما می دهند ما این مسئله را در چه بازه زمانی قادر به حل آن هستیم. در مقابل هوش هیجانی یا ای‌کیو ، بخش مهمی از هوش که شامل توانایی شناخت درک و تنظیم هیجان ها و احساسات آنها می باشد را شامل می شود.
وقتی می گوییم هوش مصنوعی آیا منظور ما آی کیو است یا ای کیو؟
اگر منظور ما از هوش منصوعی آی‌کیو باشد یعنی توانایی حل مسئله در واحد زمان خب پس اوج هوش مصنوعی در حال رخ دادن است چراکه کامپیوتر های فعلی روز به روز سرعت محاسبات آنها در حال بالا رفتن است و دقیقا این کار را به شکل احسن در حال انجام دادن می باشند. پس همین الان هوش مصنوعی با الگو تام آن وجود دارد. تکنولوژی هر چقدر پیشرفت کند تنها اتفاقی که می افتد سرعت حل مسئله یعنی بهره‌وری هوشی آن بالاتر می رود. اما آیا هوش مصنوعی همین است ؟
اگر هوش مصنوعی را به ای‌کیو معنا کنیم در آن صورت یک کامپیوتر باید توانایی شناخت و ادراک احساسی داشته باشد. آیا امروزه این امر وجود دارد وقتی می‌گوییم ادراک احساسی آیا صرفا همان سنسور‌ها و حسگر ها است که تشخیص حرارت و سرما و امثال آن ، خوشحالی و ناراحتی و حالات روانی انسان‌ها را می سنجد؟ یا از روی حرارت بدن راستگویی و دروغگویی افراد را می سنجد؟ پس باید معلوم شود که منظور ما از اداراک احساسات توسط ماشین کدام یک از این موارد می باشد.
هوش را می توان از زوایای مختلف مورد بررسی قرار داد اندیشمندان علوم روان شناسی و علوم مربوط به آن، نظریات مختلفی را نسبت به آی کیو مطرح کردند اما به نظر بنده هر یک از این نظریات از زوایه ای خاص درست هستند.
هوارد گاردندر هفت حالت از هوش را بیان می کند: هوش زبانی، هوش منطقی و ریاضی، هوش هندسی یا فضایی، هوش موسیقی، هوش جسمانی و حرکتی، هوش میان فردی، هوش درون فردی که در صورتیکه در هر یک از آنها تصرف و دستکاری صورت پذیرد وارد هوش مصنوعی می شویم.
آقای رابرت استنبرگ هم یک سه گانه ای را در تعریف خودش وارد می کند:
- توانایی برای تفکر جز به جز
- توانایی تجربی برای تفکر خلاق برای ترکیب خردمندانه تجارب مجزا و متفاوت یعنی تجارب متفاوت و مختلف و جدای از هم را ترکیب نموده و یک تجربه واحد بدست بیاید. همان طور که در کامپیوتر دیده می شود که با یک کدنویسی و برنامه نویسی می توان داده های مختلف را با یکدیگر ترکیب کرد. حال آیا هر نوع ترکیبی را هوشمندی اطلاق می شود یا خیر، مباحثی است که در جای خود باید به آن پرداخته شود.
- توانایی بافتی و زمینه ای که در واقع به قابلیت افراد برای مدیریت محیط پیرامونی اشاره دارد یعنی شخص در نوع روابط و مدیریت با دیگران موقعیت ها، نهاد ها، بافت ها و عناصر پیرامونی در چه سطحی توانایی مدیریت خواهد داشت.
هوش مصنوعی نقطه مقابل هوش طبیعی است. اولین مطلبی که در خصوص لفظ مصنوعی به ذهن ما متبادر می شود که درست هم است، این شی، واقعیت، پدیده و رخداد ساخته دست بشر باشد. یعنی بشر در حالت طبیعی تصرفی کرده است و این پدیده جدید اعم از عین خارجی یا حادثه و رخداد را ایجاد کرده است مثل زلزله مصنوعی
در مورد هوش مصنوعی این سوال پیش می آید که آیا هوش مصنوعی دارای مولفه های منحصر به فردی است؟ یا نه صرفا با دستکاری بشر در مولفه های هوش طبیعی ایجاد می گردد. مثلا اگر معیار ما آی‌کیو باشد هوش مصنوعی دست کاری بشر در حالت طبیعی حل مسئله خواهد بود. انسان هرچقدر که تمرین ذهنی آن قوی باشد، در یک بازه زمانی خاص می تواند یک مسئله خاص را حل کند. به ندرت پیش می آید که به صورت آنی بتواند جواب دهد اما در مقابل رایانه ها مسئله را با سرعت به شدت بالا مسئله را حل می کند. پس در واقع هوش مصنوعی دستکاری بشر در مولفه حل مسئله خواهد بود . برخی ها در تعریف هوش توانایی سازگاری را مطرح کردند. یعنی اگر انسان به صورت مصنوعی کاری انجام دهد که بتواند با محیط سازگار شود، آن هم هوش مصنوعی خواهد بود. همچنین در فضای هوش هیجانی، احساسات، ادراک، خودآگاهی، شعور و امثال اینها مطرح می شوند که اگر در این مسائل بشر تغییر و یک صنع جدیدی ایجاد کند، هوش مصنوعی پدید آورده است. که با این تبیین هوش مصنوعی هرگونه دستکاری بشر در مولفه های هوش طبیعی خواهد بود و مراد از مصنوعی دستکاری در یکی از مولفه های هوش بشر خواهد بود.
مصنوعی بودن در واقع چه قیدی است ؟ آیا به معنای تصرف در مولفه های خود هوش است یا هوش مصنوعی یک حقیقت بسیط جدیدی است که اصلا ربطی با آن هوش طبیعی بشر ندارد و یک چیز دیگری است که بخاطر شباهت‌ها به آن هوش مصنوعی اطلاق می کنیم. اگر چه این حالت دوم از نگاه فلسفی امکان پذیر است ولی فعلا آن‌چیزی که در ذهن محققین معهود است معنای اول می باشد یعنی مراد از مصنوعی دستگاری مولفه های هوش بشر یا ایجاد یک مجموعه نظام مندی که بتواند آن مولفه های هوش بشری را تولید کند.
تعریف رایجی که از هوش مصنوعی ارائه می شود، هوشمندی حاصل از ماشین را هوش مصنوعی گویند. ابزارهای ماشینی که درست کرده ایم هوشمند عمل می کنند. زمانیکه هوشمند عمل کردند هوش مصنوعی پدید می آید. در واقع فهم رایج ما از هوش مصنوعی همین بیانی است که مطرح گردید. حال می خواهیم بدانیم که این فهم رایج از هوش مصنوعی صحیح است یا خیر؟ آیا هوشمندی حاصل از غیر ماشین نیز می تواند هوش مصنوعی باشد یا خیر؟
بر اساس تحقیقات دانشمندان علم ژنتیک خوشه ژنی به نام های M1 و M3 در هوش و توانایی های ذهنی از جمله حافظه، تمرکز، سرعت پردازش، استدلال و عملکرد اجرایی موثر هستند. با فرض اینکه این تحقیقات صحیح باشند، اگر شخصی روی ژن کدگذاری کند و توانایی هوشمندی بشر را از طریق این ژن ها دستکاری کند، آیا باز هم هوش مصنوعی پدید خواهد آمد؟ اگر جواب ما مثبت باشد، خیلی از مباحث ژنتیکی وارد علم هوش مصنوعی خواهد شد و اگر جواب ما منفی باشد فقط ماشین باید باشد. در آن صورت فقط رباط و رایانه در محدوده هوش مصنوعی قرار می گیرد. در اینجا ما یک چهارگانه ای را در انسان شناسی خواهیم داشت. یعنی چهار نوع انسان در مقابل ما خواهد بود.
نوع اول از انسان، انسان طبیعی خواهد بود که از رحم مادر بدون هیچ دستکاری و دخالت انسان رشد پیدا می کند.
نوع دوم از انسان، انسان سایبری خواهد بود که در حقیقت انسان نیست. رباط است و این رباط دارای برخی ویژگی‌های انسانی است و از نظر هوشمندی چه آی‌کیو و چه ای‌کیو را بخواهیم معیار در هوش مصنوعی بدانیم و هوش را هر کدام از تعاریف صاحب نظران، در نظر بگیریم، این موجود سایبری، از نظر هوشمندی دارای مولفه‌های هوش بشری خواهد بود و از نظر بهره‌وری از انسان بالاتر می‌باشد. مسئله ای که در اینجا مطرح است آن است که رایانه های امروزی استدلال می کنند یا استدلال را ارائه می کنند؟ بین این دو خیلی فرق است. موجود شعورمند استدلال می کند و مقابل آن تنها ابزاری است که استدلال ها را کنار هم ردیف می کند و ارائه می کند. بنابراین اگر هوشمندی، شعورمندی، خودآگاهی در رایانه فعال شود، در آن‌صورت این موجود خودش هم استدلال می کند. در استدلال نوعی شعور نهفته است و در ارائه استدلال لازم نیست که این شعور باشد.
نوع سوم انسان، انسان بایولوژیکی می باشد.انسانی که بر روی ژن های آن دست برده وکدگزاری شده باشد. مثلا این انسان از طریق دستکاری ژنتیکی به یک معدنچی قوی یا جنگجو یا محقق ماهر تبدیل شده است.
نوع چهارم انسان، انسان سایبر است. به این صورت که جسم آن بایولوژیک باشد و در عین حال بخشی از بدنش را که با هوش مندی آن ارتباط مستقیم دارد، سایبری باشد. ترکیبی از رباط و انسان طبیعی یا بایولوژیکی که به اصطلاح به آن سایبرگویند. انسان سایبر در واقع از ترکیب سایبری با بایولوژیکی ایجاد می گردد.
آیا انسان سایبر یا سایبری یا بایولوژیکی نیز قدرت هوشمندی آن هوش مصنوعی است؟ این مسائل پرسش‌هایی هستند که باید به آن جواب دهیم. اگر جواب ندهیم نمی توان مفاهیم فلسفی که در هوش مصنوعی بار می شود را به درستی حل کرد. در حل مسائل فلسفی دو حالت قابل تصور است. اول آنکه بخواهیم در مباحث فلسفی محض توقف کنیم یا آنکه بخواهیم از مطرح کردن مباحث فلسفی، مسیر حرکت به سمت برنامه ریزی تمدنی را طی کرده و تولید تمدن کنیم. گام اول مباحث فلسفی محض و مضاف است که از دل آنها اصول و قواعد استخراج می شود و از دل اصول و قواعد، الگوها و مدل ها استخراج می شوند که بر اساس آن تمدن سازی محقق می شود. غرض ما توقف نیست غرض ما حرکت است. در بحث حاضر در مقام بررسی فلسفی هوش مصنوعی هستیم. اگر این مباحث حل نشوند، مباحث دکترینال و تمدن سازی دچار خدشه می شوند و هر کدام از این مولفه ها را نیز انتخاب کنیم در مباحث دکترینال تاثیر می گذارد مثلا اگر بگوییم ما هوش مصنوعی را قبول نداریم باید تمرکز خود را بر انسان گذاشته و دکترینال و تمدن سازی ما بر روی انسان طبیعی تمرکز پیداکند و اگر بگوییم هوش مصنوعی را قبول داریم لازم است مشخص شود که کدام نوع آن مورد پذیرش خواهد بود؟ اگر انسان سایبر، سایبری و بایولوژیکی هر سه را قبول داریم یک مجموعه دکترینال خواهیم داشت و اگر بگوییم برخی از آنها مورد قبول هستند، مباحث دکترینال ما تغییراتی خواهد داشت. لذا تک تک اینها را در مباحث فلسفی باید مشخص کنیم. اول باید بگوییم که اینها هوش مصنوعی هستند یا نیستند؟ اگر هوش مصنوعی هستند در ادامه، اصول و قواعد و دکترینال و به تبع الگوهای تمدنی ما چه خواهد شد؟ و اگر هوش مصنوعی نیستند در دکترینال ما چه تاثیری خواهد داشت؟ بنابراین دانسته می شود که این بحث ما نسبت به ماهیت هوش‌مصنوعی چه تاثیرات مهمی در تمدن سازی ما خواهد داشت.
اگر قصد ما در تعریف هوش مصنوعی از آنجایی که قید ماشین درتعریف آورده شده لست، صرف تغییر توسط انسان باشد، در این صورت هر آنچه که انسان در آن تصرف و تغییر ایجاد کند، مصنوعی خواهد بود. مثلا هندوانه ای داخل یک جعبه گذاشته می شود و به آرامی این هندوانه به شکل مکعب شکل می گیرید در این صورت اطلاق هندوانه مصنوعی برآن براساس تعریف بالا صحیح خواهد بود. در صورتیکه همچنین نگاهی صحیح باشد، در آن صورت هر سه نوع مذکور یعنی انسان سایبری، بایولوژیکی و سایبر، مصنوعی خواهند بود. فلذا زمانیکه ما با کد گزاری بر روی ژن‌های انسانی، دامنه ای از توانایی های هوشمندی انسان را دچار تغییر کنیم یا با الگو برداری از انسان، کدنویسی و برنامه نویسی نموده و یک رباط طراحی کنیم یا آنکه بین استعداد‌های بایولوژیکی انسان و توانایی های رباطیک ترکیب کرده و انسان سایبر ایجاد کنیم در تمام این موارد اطلاق مصنوعی به خاطر صرف دخالت انسان، صحیح خواهد بود. اما اگر شرط ماشین در تعریف به شرط لا باشد یعنی غیر ماشین به هیچ وجه دخالت نداشته باشد در این صورت تنها انسان سایبری هوش مصنوعی بر آن اطلاق می گردد.
بسیاری از محققین مخصوصا کسانیکه فلسفه ذهن کار کرده اند قائل هستند که هوش مصنوعی فقط انسان سایبری را شامل می شود یعنی انسان رباط چرا که ماشین را اصل قرار داده‌اند. زمانیکه به آنها گفته شود که انسان سایبر هم ماشین و هم بایولوژیک است، می گویند چون دارای حیات طبیعی است، صرف حیات طبیعی بر عدم هوش‌مصنوعی صدق می کند. فلذا بر اساس تعریف ایشان در هوش طبیعی حیات طبیعی شرط است و در هوش مصنوعی عدم حیات طبیعی شرط است. البته ما چنین تعریفی را رد نمی کنیم اما اگر بخواهیم دقت کنیم و تعمق کنیم یک انسان طبیعی با یک ساختار طبیعی وجود دارد. هدف ما از انسان طبیعی صرفا حیات نیست. حیات، حاصل آن ساختار طبیعی است. اگر بخواهیم بحث را بنیادی تر مطرح کنیم، در اینجا یک ساختار انسانی وجود دارد که این ساختار اگر تغییر در آن ایجاد شود، انسان از مسیر طبیعی خودش خارج خواهد شد و دیگر انسان طبیعی نخواهد بود. در طبیعی بودن صرف حیات کفایت نمی کند. شما همین الان در عرصه رباتیک مطرح می کنید که آیا می توان روزی رباتی ساخت که دارای حیات باشد؟ آیا می توان رباتی ساخت که مانند انسان شعور داشته باشد؟ آیا می توان رباتی ساخت که مانند انسان زاد و ولد داشته باشد؟ این سوالاتی است که امروزه در فضای هوش مصنوعی پرسیده می شود. همین پرسش ها نشان می دهد که به صورت ناخواسته پذیرفته شده است که حیات در هوش مصنوعی شرط نیست. چه بسا در مصنوعی بودن انتظار می رود که با پیشرفت تکنولوژی حیات در اشیا مصنوعی هم تحقق پیدا کند. البته منظور ما از حیات، حیات مصطلح می باشد و الا از نگاه فلسفه و حکمت اسلامی، هر چیزی که وجود دارد، چهار مولفه‌ی مهم حیات، علم، قدرت و اراده را دارا می باشد. البته قدرت و حیات و علم و اراده هرکدام از آنها به اندازه حصه وجودی آن می باشد. حصه جمادی ، نباتی ، حیوانی و انسانی نیز اقتضا خودشان را دارند. ملاصدرا در کتاب اسفار و اول کتاب شواهدالالوهیه این مطلب را توضیح می دهد. حال چه میزان اراده وقدرت موجب تکلیف است، حدی دارد که ما نمی خواهیم وارد به این مباحث بشویم. در نگاه ما همه این ها حیات دارند ولی وقتی که ما از حیات سخن به میان می آوریم منظورمان حیاتی است که زیست شناسان تعریف می کنند که شامل خوردن، پوشیدن، تنفس کردن و تولید مثل و امثال آن می شود. از نگاه دانشمندان می توان روزی رباتی ساخت که تمام مولفه های حیاتی انسان را داشته باشد و زمانیکه ربات دارای مولفه های حیاتی انسان باشد لاجرم دارای حیات خواهد بود فلذا برای طبیعی بودن شرط حیات کفایت نمی کند و یک شیئ زمانی طبیعی خواهد بودکه طبع و طبیعت آن از لحاظ ساختاری از طبیعت گرفته شده باشد و انسان دخل و تصرفی در آن نداشته و آن را از حالت طبیعی خارج نکرده باشد. بنابراین ما هوشمندی حاصل از ماشین را به صورت لابشرط گرفتیم و مطلق تغییر توسط انسان را پذیرفته ایم. آنچه که انسان ساختار طبیعی آن را تغییر می دهد و از نو می سازد، مصنوعی خواهد بود. البته این تعریف در این حد خیلی بزرگ است و حتی پیوند قلب و کلیه را هم در بر می گیرد ولی با دفع دخل های مقدری که داریم خارج می شود چرا که ما پیوند دو شیئ طبیعی به همدیگر را مصنوعی نمی دانیم.
من بحثم را به طور خلاصه جمع بندی کنم. ما زمانیکه از هوش مصنوعی صحبت می کنیم اول باید مشخص کنیم که مرادمان از هوش مصنوعی چیست؟ اگر تعریف ما از هوش مصنوعی مشخص باشد از خیلی از مغالطات جلوگیری خواهد شد و الا بسیاری از مغالطات وارد حل مسئله می شود و در نتیجه فرآیند مدیریت و تمدن سازی دچار مشکل می کند. هوش مصنوعی مرکب از دو واژه هوش و مصنوعی می باشد. هوش در تعریف کلاسیک و سنتی که از آن شده است توانایی ذهنی برای حل مسئله، استدلال برنامه ریزی، تفکر انتزاعی، یادگیری، استفاده از زبان و… است. هرچقدر این توانایی بالاتر باشد ضریب هوش نیز بالاتر خواهد بود. و الا در مباحث معرفت شناختی بیان می کنیم که تک تک این موارد توسط عقل صورت می گیرد. فلذا دوستان نباید خلط کند چرا که هوش مصنوعی که ما به آن می پردازیم برگرفته شده از مبانی غرب است و با مباحث فلسفه اسلامی نباید خلط کنیم و مرزها را باید مشخص کنیم. هوش توانایی استفاده از این مولفه ها می باشد و به عبارت ساده تر هوش ابزار استفاده از این مولفه ها است. همان طور که چشم ابزار دیدن است. اما مدرک دیدن در نگاه فلسفه اسلامی نفس انسان است لذا مدرک و استدلال کننده حقیقی یا آن‌چیزی که دارای تفکر انتزاع کننده حقیقی است نفس انسان است نه هوش. وقتی گفتیم مصنوعی مراد ما این است که بشر در آن دستکاری کرده است بشر گاهی اوقات خارج از جسم خودش یک فضای سایبری رو طراحی و برنامه نویسی می کند و توانایی های انسانی را با شدت و قدرت بیشتر به آن شیئ جدید می دهد که به آن انسان سایبری(رباط) گوییم. گاهی بشر درون خودش ژن ها را دریافت می کند و دارای توانایی های خاص می گردد که انسان بایولوژیک خواهد بود و از ترکیب بین آن یافته های ژنتیکی و سایبری، انسان سایبر شکل می گیرد. از نظر بنده تا الان ظاهرا هوش مصنوعی در سه حوزه سایبری، بایولوژیکی و سایبر قابل تدوین و طراحی است.
